آثار معماری را به اعتبار نسبتی که با مولفه های مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و… برقرار می کنند، از جنبه های مختلف می توان مورد ارزیابی قرار داد و در این میان، آثار معماری دیپلماتیک، به اعتبار وجود رگه های شاخص سیاسی و فرهنگی و رویکردهای متفاوتی که مبنای شکل گیری ایده معماری می شوند، جایگاهی قابل توجه دارند. فارغ از حاشیه ها و حرف و حدیث هایی که پیرامون هر پروژه و هر ساخت و سازی مطرح می شود، حوزه معماری دیپلماتیک ایران، این موقعیت را داشت تا طی چند سال گذشته مجالی برای ایده پردازی گروهی از معماران مطرح ایرانی فراهم کند و ساختمان های سفارتخانه و کنسولگری و در مواردی اقامتگاهی جمهوری اسلامی ایران در دیگر کشورها به دست تعدادی از این معماران طراحی و اجرا شود.

معرفی اثر

ساختمان سفارتخانه ایران در سئول (کره جنوبی) در کلیت خود از چهار برجک بتنی مکعب مستطیل شکل در چهارگوشه یک مکعب بزرگ و فضایی تهی در میانه آنها تشکیل شده است و بر فراز چهار برجک بتنی، سه پل فولادی با پوشش شیشه و ورق فلزی قرار داده شده است. در بدنه شرقی، در یک جعبه شیشه یی پلکان، آسانسور و راهروها قرار دارد تا دسترسی به شش طبقه ساختمان (سه طبقه بر فراز زمین و سه طبقه زیر زمین) میسر شود. فضای میان پل ها تهی است که همچون یک حیاط مرکزی با سقف، دیواره ها و کف شفاف به مثابه یک انباره انرژی برای زمستان ها عمل می کند. یکی از سطوح این حیاط مرکزی که مورب طراحی شده است علاوه بر هدایت هوای تعدیل شده زیرین در تابستان ها، فضای طبقات بالا را با فضای ارتباطات (طبقات پایین) یکپارچه می سازد. حیاط مرکزی مابین چهار برجک بتنی در سه لایه رخ می نمایاند؛ حیاطی که در عمق خاک به صورت یک گودال باغچه قرار گرفته است، حیاطی که هم سطح زمین است و حیاطی که در ارتفاع بالا و بر فراز برجک های بتنی شکل گرفته است. بر همین اساس این ساختمان از چند لایه عملکردی مجزا تشکیل شده است؛ یک دسته از فضاها، فضاهای خدماتی است، همچون فضاهای پذیرایی از میهمانان و خدمات رسانی که به نور مستقیم احتیاج چندانی ندارد و در گرداگرد گودال باغچه قرار گرفته است. دیگر، فعالیت های کنسولگری است که ارتباط زیادی با مردم و مراجعین دارد و در طبقه همکف و کاملاً در دسترس قرار دارد. لایه میانی یا طبقه دوم به کارمندان اختصاص دارد و لایه انتهایی یا طبقه سوم به فضای اصلی سفارت اختصاص داده شده که به دلایل امنیتی، در فضایی تا حدی دور از دسترس قرار گرفته است.

کارکنان برای ورود به سفارت از درون پارکینگ در پایین ترین طبقه، از طریق آسانسور به طبقات هم سطح زمین (که از طریق رواقی به بیرون متصل است) می رسند و نیز از همین طریق وارد فضاهای معلق بر فراز برج ها می شوند.

از آنجا که مساحت زمین پروژه بسیار کم است، طراح با تدبیر به کارگیری عمق زمین و فراز آسمان امکان آزاد کردن سطح زمین و استفاده از سطوح مختلف را فراهم می کند و از این طریق، حیاط مرکزی در لایه های مختلف آن تعریف می شود.

در نمای اصلی این ساختمان، پرده یی از جنس فولاد و با بافت حصیری شکل آویخته شده و ورودی عمومی و اصلی بنا با بالا کشیده شدن گوشه یی از آن تعریف شده است. مصالح اصلی این ساختمان را بتن اکسپوز (نمایان)، فلز و شیشه تشکیل می دهند.

 معماری سفارتخانه و همنشینی دو فرهنگ

به دلیل اهمیت مفهوم «گفت وگو» در ادبیات دیپلماتیک، در طراحی سفارتخانه نیز این مفهوم می تواند به عنوان مبنای شکل گیری ایده معماری مورد توجه قرار گیرد. معماران سفارتخانه های ایران در دیگر کشورها در سال های اخیر، اگرچه همگی به گونه یی به این مفهوم و تجلی آن در معماری نظر داشته اند، اما رویکرد آنها به این مفهوم و تعاریفی که عرضه کرده اند بسیار متنوع بوده است. مهندس فرهاد احمدی طراح سفارتخانه ایران در سئول در این باره می گوید؛ «دو نفر هنگامی که می خواهند بر سر موضوعی گفت وگو کنند طبعاً به منافع و فرهنگ خودشان نظر دارند، برای اینکه این دو نفر به یک نقطه توافق برسند باید پلی میان آنها زده شود و نقطه سومی ایجاد شود. این نقطه سوم نقطه یی است که هر دو بتوانند در آنجا قرار بگیرند و در آن مصالحه یی صورت بگیرد.»

مهندس احمدی می گوید؛ «براساس برداشتی که من دارم، ما باید در طراحی پروژه به یک مصالحه برسیم، یعنی در عین حال که حرف خود را می زنیم، بستری فراهم کنیم تا طرف مقابل هم بتواند با آن ارتباط برقرار کند.» براساس این تعاریف، معمار سفارتخانه ایران در سئول تلاش می کند تا اثری خلق کند که در آن، مولفه هایی از فرهنگ و معماری دو کشور، یعنی ایران و کره جنوبی به نوعی همنشینی برسند و به یک معنا، معماری سفارتخانه از دو فرهنگ سخن بگوید. اما چگونگی این تفاهم و به تعبیر مهندس احمدی «مصالحه در نقطه سوم»، موضوعی قابل تحلیل است. این «مصالحه در نقطه سوم» را در این اثر در دو سطح می توان بازخوانی کرد. سطح اول ویژگی های فرمال، هندسی و بصری طرح است که در هر اثر معماری بیش از هر چیز خود را به رخ می کشد و در اینجا باید دید این گفت وگو و مصالحه میان دو فرهنگ، چگونه در این اثر متجلی شده است، اما سطح دوم، مضامین و مفاهیمی است که در پس ایده های طراحی مورد توجه بوده اند و طراح، اثر خود را با اتکا به آن مضامین و مفاهیم توضیح می دهد.

 - رویکردی مینی مالیستی در فرم و هندسه

فرهاد احمدی معتقد است معماری معاصر کره جنوبی کاملاً به ژاپن متکی است و گرایش ها و رویکردهای معماری معاصر ژاپن، منبع الهام و تغذیه معماری معاصر کره است. او می گوید؛ «کره یی ها و تا حدودی چینی ها کاملاً به ژاپن اتکا دارند و معماری معاصر ژاپن هم مدرن است و هم سرمایه فرهنگ ژاپنی در آن وجود دارد. من مشخصه ساده گرایی و خلوص را از معماری ژاپن و به تبع آن کره گرفتم. در این معماری اگر می بینید از مصالح به صورت خالص استفاده شده و شیشه و فولاد و بتن به صورت اکسپوز (نمایان) به کار گرفته شده، نشان دهنده نوعی تلاش برای برقراری ارتباط با معماری پیشرو و آوانگارد آنهاست.»

به لحاظ فرمال و هندسی، طراح در این اثر به طور آشکار رویکردی مینی مالیستی دارد که در معماری دهه ۹۰ ژاپن به عنوان یکی از جریان های غالب مطرح بوده است.۱ احمدی در طرح سفارتخانه فرم را در ساده ترین صورت ممکن به کار می گیرد و از رویکردهای فرم گرای غربی که فرم را به صورت غلیظ به کار می برند، فاصله می گیرد. از سویی او در این طرح به لحاظ هندسی، به ساختارهای چهارایوانی معماری ایرانی و یا به فرم «چلیپا» نظر داشته است و البته، این ساختار هندسی چهارایوانی، به گونه یی انتزاعی و مینی مالیستی به کار گرفته شده است؛ چهار وجه با انتزاعی تازه از پر و خالی های ایوان در معماری ایرانی و یک حیاط مرکزی در میانه که در سه سطح متفاوت تعریف می شود.

۲- معماری تمثیلی و ارجاع به خارج از معماری

اگر تعاریف تمثیل در ادبیات را به عرصه معماری تعمیم دهیم، ناگزیر خواهیم گفت معماری سفارتخانه ایران در سئول، گونه یی «معماری تمثیلی» است. گفته می شود «… در حکایت تمثیلی اشیا و موجودات معادل مفاهیمی هستند که خارج از حوزه آن روایت قرار دارند. به این خاطر در روایات تمثیلی اغلب شخصیت ها، چهره های آدم گونه و تشخص یافته یی از معانی انتزاعی هستند.»۲ در این اثر معماری، طراح از عناصری استفاده می کند که منظور از به کارگیری آنها – جدای از عملکردی که بر آنها مترتب است – ارجاع به چیزی خارج از حوزه معماری است. به یک معنا، ارزش های این اثر معماری نه صرفاً به اعتبار همنشینی پارامترهای معمارانه، بلکه به واسطه چیزی فراتر از آن و در خارج از آن توضیح داده می شود. اما «آن چیز فراتر» که «خارج از حوزه روایت» قرار دارد و این معماری تمثیلی، ما را به آن ارجاع می دهد چیست و چگونه در افق «گفت وگو» قابل بازخوانی است؟ معمار سفارتخانه «عرفان» را مفهومی مشترک میان دو فرهنگ می داند. او اعتقاد دارد اگرچه مصادیق ممکن است متفاوت باشد، اما پیشینه عرفان در فرهنگ و تاریخ هر دو کشور وجود دارد. به همین مناسبت او تلاش کرده است که با استفاده های نمادین و تمثیلی از مفاهیمی همچون عروج، بالارفتن و تقدس آن، به نقطه اشتراک یا به تعبیر خود او «مصالحه» یی میان دو فرهنگ برسد. احمدی می گوید؛ «در معابد بودایی، طی کردن پله های زیاد همراه با ریاضت وجود دارد و از این طریق باید به نقطه اوج رسید، در زیگورات چغازنبیل نیز این طی کردن مراتب تا رسیدن به نقطه اوج کاملاً مشهود است.»

همچنین در مطلبی به عنوان معرفی این اثر معماری آمده است؛ «در واقع مسیر حرکت صعودی بالابر از تاریکی زمین با گذر از آب و آسمان و ورود به درون منشور بلورین، واجد بیانی نمادین از اسطوره عروج و زایش است.»۳ و یا ؛ «در این طرح چهار برجک بتنی به شکل مکعب مستطیل در چهار گوشه قرار داده شده که نماد فرشته های نگهبان و چهار ستون عالمند…»۴

«در چهارگوشه ساختمان چهار برج نمایان بتنی قرار دارد که همانند چهار نگهبان بودا به صورت ستون های پشت سر هم قرار گرفته اند…»۵

همچنین مهندس احمدی نوعی شباهت میان «حیاط مرکزی» در معماری ایرانی (به عنوان فضایی که با نور خورشید ارتباطی منطقی برقرار می کند) و نورهای منتزع شده از منظر در آثار معماران آوانگارد ژاپن مانند «تویو ایتو» و «تادائو آندو» که از سقف ها و حیاط های محصور وارد فضا می شوند برقرار می کند و آن را در طرح سفارتخانه به کار می گیرد.

 هاد احمدی می گوید؛ «این پروژه از نظر من کامل اجرا نشده است. مسائل فنی آن را درست انجام نداده اند، جزئیات در مورد تهیه طبیعی را اجرا نکردند و طراحی داخلی مجموعه را هم به درستی اجرا نکردند.» او از این بابت که طرح مورد نظرش آن طور که باید، اجرا نشده گله مند است و اعتقاد دارد این مساله باعث کار نکردن درست ساختمان در زمینه مسائل گرمایش و سرمایش و تهویه طبیعی شده است و در نتیجه، افرادی که به این ساختمان وارد می شوند، از این بابت احساس آسایش نمی کنند. او همچنین می گوید؛ «در فضای پایین برجک های بتنی یک حوضخانه با کادربندی طراحی کردیم که خیلی حال و هوای ایرانی داشت، اما متاسفانه همان افرادی که خیلی دنبال ایرانی بودن طرح بودند، حاضر نشدند آنها را اجرا کنند. این طرح از نظر من که طراح آن هستم، ناتمام است


و...